نویسنده: حدیثه متقی زاده =تعریف=مکتب اهل حدیث، که یکی از مذاهب [[اهل سنت]] است، از اولین جریان‌های مهم اعتقادی در اسلام محسوب می‌شود و تأثیر زیادی بر پیدایش [[مکتب اشعری]] داشته است. اهل حدیث تنها به ظواهر قرآن و حدیث اعتقاد داشتند و عقل را به عنوان منبع مستقل برای استنباط عقاید نمی‌پذیرفتند. آنها با هرگونه اندیشه‌ورزی در دین مخالفت می‌کردند و [[علم کلام]] را انکار می‌کردند <ref>تاریخ فرق و مذاهب اسلامی، ص 69</ref>تعریف هایی مجرد و مبتنی بر لفظ مانند تعریف [[ابوحاتم رازی]] که اهل حدیث یا اصحاب حدیث را گروهی منکر کاربرد قیاس و رأی دانسته است که تنها از حدیث نبوی و آراء صحابه و تابعین پیروی می کنند، تعریفی نمادین است که هرگز نباید به دنبال تعمیم آن در بارۀ تمامی گروه های شهرت یافته به اصحاب حدیث بود و تنها باید با جست وجو در تاریخ، مصداقی را برای آن مشخص کرد.<ref>مقاله اصحاب حدیث </ref>

در پی جویی از تاریخ تقابلهای مذهبی در سدهٔ نخست هجری، نخستین رویارویی میان یک گروه از تابعان که بر سنت های پیشین اصرار می ورزیدند با گروه مقابل یعنی جمعی از دانشجویان جوان خود، رخ می نماید که به دنبال طرح پرسش هایی تقدیری (فرضی) و گسترش دادن نظری فقه بوده اند. این گروه از سوی جناح غالب سنت گرا، [[اصحاب رأی]] خوانده می شد، اما هنوز این گروه جوان از چنان موقعیتی برخوردار نشده بودند تا سنت گرایان خود نیز در تقابل با ایشان نیازمند نامیده شدن به نامی بوده باشند. در نسل بعد نیاز روزافزون به فقهی نظام پذیر و برخوردار از ساختاری قانونمند شرایط را به زیان سنت گرایان تغییر داد و ناتوانی روز افزای آنان در پاسخگویی به نیازهای اجتماعی به زودی جایگاه خصم را در محافل علمی مستحکم ساخت.<ref>اصحاب حدیث</ref> در نیمه نخست سده ۲ ق، فقه در طی تحولی سریع مرحله فقه نظام گرا نظام‌گرا را پشت سر گذارده گذاشته و شتابان روی به سوی مرحله ای دیگر یعنی وارد دوره تدوین نهاده بود شد که شکل گیری گروهی با عنوان در پی آن، گروه اصحاب رأی حاصل آغاز همین مرحله در تکوین فقه بودبا تکیه بر اجتهاد فقهی پدید آمد. در میانه سده ۲ ق همان سده، هرچند نزاع بر سر ارأیت و پرسشهای تقدیری نزاعی تقریباً پایان یافته بود، کاهش یافت، اما نزاع محافل دینی در باب استعمال رأی و حدود کاربرد آن موضوعیتی کاملاً متفاوت داشت که اختلاف درباره مشروعیت رأی، دو گروه جدید جریان فقهی را در مقابل یکدیگر نهاده بود گروهی که برابر هم قرار داد: یکی طرفداران رأی فقهی را ارجی ویژه می نهادند و به اصحاب رأی شناخته بودند و گروهی دیگری پیروان سنت که به رویارویی با آنان برخاسته بر پیروی سنت پیشینیان اصرار داشتند اما هنوز در آن روزگار به نام اصحاب حدیث شناخته نمی شدندنمی‌شدند.پیش از آغاز سخن درباره نام این گروه باید یادآور شد که در فرهنگ روایی سده های نخستین آن دوران، اصطلاح «اثر» مفهومی اعم گسترده‌تر از حدیث داشته داشت و افزون بر احادیث مروی از[[پیامبر اسلام]] (ص) روایاتی حاکی از گفتار و کردار رفتار صحابه و تابعان تابعین را نیز شامل می شده استدر بر می‌گرفت.  بررسی نمونه های گوناگون از متون تاریخی حکایت از آن دارد که در دهه های میانی سدهٔ ۲ ،ق، درست در عصر شکوفایی مکتب اصحاب رأی و مقابل شدن آن با مکتب سنت گرا اصطلاحی که شاخص علم پیشینیان بوده و اصطلاح «اثر» در برابر «رأی» به کار می رفته اصطلاح «اثر» بوده است؛ چنانکه به‌کار می‌رفت و تقابل این تقابل میان دو اصطلاح اثر و رأی در عباراتی از زبان آثار فقیهانی چون ابن جريج، زرارة بن اعین جریج و اوزاعی و سفیان ثوری در منابع تاریخی ثبت شده منعکس است.در واقع باید گفت طیفی گروهی از عالمان سنت گرا سنت‌گرا که در سده ۲ ق در برابر بعدها به اصحاب رأی صف آراسته و حدیث معروف شدند، در منابع متأخر زمان خود با عنوان عام اصحابحدیث نام یافته اند، به تعبیر عصر خود اصحاب اثر یا اصحاب آثار خوانده می شده اند.<ref>اصحاب حدیث</ref> =سیرتاریخی=به عنوان نتیجه قابل انتظار از تدوین حدیث که از میانۀ سدۀ ۲ ق جریان جدی آن آغاز گشته بود، این گرایش در میان اهل اثر به طور روزافزونی تقویت می شد که با وجود کثرت احادیث مرفوع و امکان دست رسی به آنها وجهی برای نهادن اعتباری همچون گذشته به آثار صحابه و تابعین وجود نخواهد داشت.به هر روی با روند تدوین و نیز افزایش ارتباط بین بومها به تدریج باب نقد نسبت به آثار و محدود کردن دامنه آثار معتبر چه در محافل اصحاب اثر و چه در محافل اصحاب رأی گشوده شد و کسانی چون [[قاضی ابویوسف]] و [[شافعی]] در دو حوزه به نقد نظری جایگاه آثار به عنوان مستند شرعی برخواستندشناخته می‌شدند.<ref>مقاله اصحاب حدیث</ref> اصحاب حدیث از ربع دوم سده ۲ ق تا پایان آن سده در [[عراق]] به مفهومی خاص و متفاوت با مفهوم اصطلاحی مورد بحث به کار میرفته است. در روایاتی از زبان [[سلیمان اعمش]] گروهی با عنوان اصحاب حدیث مورد عتاب قرار گرفته اند که مقصود از آن کسانی جز طلاب حدیث نبوده که آداب ندانی برخی از آنان در تعلم استاد را به ستوه آورده است. شواهد متعددی از ربع دوم همان سده در دست است که رواج همین کاربرد را دست کم در عراق نشان می‌دهد و نمونه هایی دیگر حکایت از آن دارند که این کاربرد تا اواخر سده ۲ ق دوام داشته است.

=سیر تاریخی=از میانه سده ۲ ق، تدوین حدیث در میان اهل اثر شدت گرفت و با افزایش احادیث مرفوع، اعتبار آثار صحابه و تابعین کاهش یافت. به‌تدریج، در هر دو جریان اصحاب رأی و اصحاب اثر، نقد نظری به جایگاه آثار آغاز شد و کسانی چون ابویوسف و شافعی در این زمینه پیشگام بودند. در ربع دوم همان سده، عنوان «اصحاب حدیث» در عراق به طلاب حدیث ناآگاه به آداب علمی اطلاق می‌شد و این کاربرد تا پایان سده ادامه یافت. اما در نیمه نخست سدهٔ سده ۳ ق اصحاب حدیث با بار معنایی پیروان حدیث نبوی مفهومی افتخار آمیز ق، معنای این عنوان تغییر یافت و سنت گرایانی برجسته مفهومی افتخارآمیز یافت؛ سنت‌گرایانی چون [[احمد بن حنبل]] و [[اسحاق بن راهویه]] خود و همفکرانشان را اصحاب حدیث خواندندمی‌نامیدند.در ادامه، این راستا عنوان به تدریج زمینه ای برای گروههای مختلف فکری پدید آمد که اصحاب حدیث را عنوانی مفهومی عام برای سنت گرایان تلقی کنند و بدون در نظر گرفتن مراحل تمام سنت‌گرایان تبدیل شد، بی‌توجه به تفاوت‌های تاریخی و تمایزهای فکری این نام را هم بر متأخران و هم بر متقدمان اطلاق نمایندآنان.<ref>مقاله اصحاب حدیث</ref>

* '''احمد بن حنبل'''در تحلیل اندیشه فقهی احمد بن حنبل، باید گفت، او بیش از همه بر پیروی از حدیث و ترک قیاس و رأی – جز در موارد ضرورت - پای می فشرد و در کنار این برخورد، پرهیز از طرح مسائل تقدیری را نیز مبنای خود ساخته بود. در فقه احمد، این تفکر شافعی که سنت مفسر کتاب الله است، با تأکید بیشتری مطرح شده و پیروی از ظواهر کتاب با وجود احادیث معارض، سخت نکوهش شده است. در استناد به احادیث، احمد بر آن بود که احادیث «منکر» را باید وانهاد و تنها احادیث «معروف» را صادر شده از پیامبر (ص) تلقی کرد.<ref>مقاله اصحاب حدیث</ref>

* [[اسحاق بن راهویهعالم خراسانی اسحاق بن راهويه که برخلاف معاصرش احمد، فقیهی کم شناخته شده است، در دانش فقهی، از تنوعی در تحصیل برخوردار بوده، استادانی از بومها و مکاتب مختلف را درک کرده، و همین ویژگی، در مقایسه با احمد، فقه او را با نوعی توسع و اعتدال نسبی همراه کرده است. از آنجا که فقه اسحاق نیز زاده شرایط مشابه احمد در محیط حدیث گرایان [[بغداد]] است، نخست باید همراهی او با احمد را انتظار داشت و سپس به دنبال تفاوت روش ها بود.<ref>اصحاب حدیث،</ref>

در مقایسه ای کلی میان باور متقدمان و متأخران از اصحاب حدیث البته با صرف نظر از جزئیات می توان گفت که گرایش غالب در میان ایشان 1. تفسیر نصوص اعتقادی: تکیه بر ظاهر نصوص اعتقادی از کتاب آیات و روایات بدون تأویل و سنت بوده است. آنچه تعالیم تحلیل عقلی؛ تأکید احمد بن حنبل، پیشوای اصحاب حدیث متأخر را از متقدمان اصحاب اثر متمایز می‌سازد عمده اختلافی است که در شیوه برخورد آنان با نصوص اعتقادی وجود داشته است. چه حنبل بر پرهیز شدید احمد از هر گونه تأویل و برداشت درایی از نصوص قرآنی و متون روایی و اصرار بر باور آوردن به ظاهر نصوص بی چون و چرا و بدون تلاشی در جهت تحلیل عقلی آنها، نظام اعتقادی احمد و اصحاب حدیث متأثر از او را به صورت يك مجموعه توجیه نشده از قالب‌های مأثور در آورده است. آنچه به عنوان اساسی ترین اختلاف در میان گروه‌های گوناگون اصحاب حدیث می‌توان عنوان کرد اختلاف دیدگاه‌های ایشان در مباحث سیاسی، اعتقادی، امامت و قیام به سیف است؛ در حالی که در مباحث محض کلامی چون صفات باری قدر و منزلت فاسق کمتر اختلافی در میان اصحاب حدیث به چشم می‌خورد.<ref>مقاله اصحاب حدیث</ref>.

از طرفی اهل حدیث بر این باور بودند که ایمان شامل قول، عمل و نیت است و قابل افزایش و کاهش است2. از طرفی، معتقد بودند که همه چیز به تقدیر خداوند است و انسان‌ها نمی‌توانند از قضا و اختلافات درون‌جریانی: اتفاق‌نظر در مسائل کلامی چون صفات باری، قدر گریزی داشته باشند. همچنین خلافت و منزلت فاسق؛ اما اختلاف در مسائل سیاسی، امامت را تا روز قیامت از آن [[قریش]] می‌دانستند و جهاد را لازم می‌دانستند حتی اگر امام عادل نباشد.قیام با شمشیر<ref>تاریخ فرق و مذاهب اسلامی، ص70مقاله اصحاب حدیث</ref>.

علاوه بر این، 3. تعریف ایمان: ایمان شامل قول، عمل و نیت است و قابل افزایش و کاهش می‌باشد<ref>تاریخ فرق و مذاهب اسلامی، ص70</ref> . 4. قضا و قدر: همه چیز به تقدیر الهی است و انسان گریزی از آن ندارد<ref>تاریخ فرق و مذاهب اسلامی، ص70</ref>.  5. مسائل سیاسی و دینی: *خلافت از آنِ قریش تا روز قیامت است. *جهاد حتی با امام ظالم واجب است. *نماز جمعه، عیدین و حج و نماز عیدین را بدون امام پذیرفته نمی‌دانستند و صحیح نیست. *صدقات و مالیات‌ها باید در اختیار سلاطین باشد حتی اگر به حاکمان ظالم باشندسپرده شود<ref>تاریخ فرق و مذاهب اسلامی، ص70</ref>.  6. از سویی دیگر، تکفیر مسلمانان به خاطر گناهانشان را : تکفیر گناه‌کاران جایز نمی‌دانستند نیست، مگر در موارد خاص<ref>تاریخ فرق و مذاهب اسلامی، ص70</ref>. 7. ایمان به غیبیات: باور به عذاب قبر، صراط، میزان، نفخ صور، بهشت و جهنم نیز ایمان داشتند <ref>تاریخ فرق و [[مذاهب اسلامی، ص70</ref>. 8. قرآن: قرآن]] را کلام خدا و غیر مخلوق می‌دانستند.است <ref>تاریخ فرق و مذاهب اسلامی، ص70</ref>.

رواج مذهب فقهی دقیق ترین اطلاعات دربارۀ پراکندگی جغرافیایی مذاهب اصحاب حدیث در سدهٔ ۴ ق مرهون گزارش‌های [[مقدسی]] است. او قلمرو اصلی این مذاهب را اقالیم [[شام]] اقور (بلاد جزیره) و [[رحاب]] (آذربایجان و ارمنیه) دانسته و ۵ ق:در تفصيل مطلب، مذهب اصحاب حدیث در اقور و رحاب را [[حنبلی]] و در شام را [[اوزاعی]] گفته است.<ref>مقاله اصحاب حدیث</ref>

دقیق ترین اطلاعات دربارۀ *نقشه پراکندگی جغرافیایی مذاهب اصحاب حدیث در سدهٔ سده ۴ و ۵ ق مرهون گزارش‌های [[مقدسی]] است: 1. او قلمرو اصلی این مذاهب را اقالیم [[شام]] اقور (بلاد جزیره) و [[رحاب]] (آذربایجان و ارمنیه) دانسته و در تفصيل مطلب، مذهب : اصحاب حدیث در اقور و رحاب را [[حنبلی]] و در شام را [[این منطقه پیرو مذهب اوزاعی]] گفته است.بودند <ref>مقاله اصحاب حدیث</ref>.

افزون بر این مقدسی بدون آنکه از قلمرو روشنی سخن گوید به گستردگی پیروان ابن راهویه در عصر خود اشاره کرده است، راهویانی که بعید نیست همان 2. اقور (بلاد جزیره) و رحاب (آذربایجان و ارمنیه): مذهب حنبلی رواج داشته است <ref>مقاله اصحاب حدیثی باشند که جغرافی نویسان سده ۴ ق، از غلبه آنان در گستره وسیعی از حدیث</ref>. 3. جنوب شرقی ایران، مشتمل بر اقلیم [[فارس]] و [[ایران (فارس، کرمان]] تا سواحل جنوب سخن گفته اند): پیروان ابن راهویه حضور داشته‌اند که احتمالاً همان اصحاب حدیث این مناطق‌اند <ref>مقاله اصحاب حدیث</ref>. 4. این سخن مقدسی که در اقلیم [[سند]] اکثر : اکثریت مردم بر مذهب اصحاب حدیثند و حدیث بودند، اما حنبلیان در آنجا مذهب حنبلی راه ندارد، در صورت پذیرش یکپارچگی این صاحب حديثان با آن‌جا حضور نداشتند<ref>مقاله اصحاب حدیث کرمان، احتمال راهوی بودن آنان را استوارتر می‌سازد</ref>. 5. مذهب سفیان ثوری افزون بر رواج در محیط عراق : در بخشی عراق، بخش‌هایی از [[یمن]] و مناطقی از جبال ایران چون مانند دینور دست کم تا اواخر سده ۴ ق پیروانی داشته داشت و تا اواخر سده ۵ ق به حیات محدود خود ادامه داده است.دوام آورد <ref>مقاله اصحاب حدیث</ref>.

* [https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://jrt.shirazu.ac.ir/article_1330.html&ved=2ahUKEwivlfnjk6yNAxUYSaQEHaDtHSUQFnoECB0QAQ&usg=AOvVaw0hZextipaB9561TEgdUkKh تشبیه، تفویض و تأویل در مکتب اصحاب حدیث، هادی حجت، فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز، پیاپی 20، صفحات 125_156، پاییز 1385.]* [https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://ensani.ir/fa/article/382165/%25D8%25AA%25D8%25AD%25D9%2584%25DB%258C%25D9%2584-%25D9%2585%25D9%2581%25D9%2587%25D9%2588%25D9%2585-%25D8%25B5%25D8%25AD%25D8%25A7%25D8%25A8%25DB%258C-%25D8%25A7%25D8%25B2-%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25AF%25DA%25AF%25D8%25A7%25D9%2587-%25D8%25A7%25D8%25B5%25D8%25AD%25D8%25A7%25D8%25A8-%25D8%25AD%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25AB&ved=2ahUKEwjcrYCxk6yNAxXmMfsDHVBKHXkQFnoECBQQAQ&usg=AOvVaw11T_S10AJBwVaHa95_IWuy تحلیل مفهوم صحابی از دیدگاه اصحاب حدیث، علی عبدالله زاده و محمود کریمی، دوفصلنامه علمي پژوهشي «مطالعات قرآن و حديث»، سال يازدهم، شمارة اول، پاييز و زمستان 1396 ،پياپي21 ،صص205-22.]

* [https://www.cgie.org.ir/fa/article/230725/%D8%A7%D8%B5%D8%AD%D8%A7%D8%A8-%D8%AD%D8%AF%DB%8C%D8%AB اصحاب حدیث، احمدپاکتچی، دایره المعارف بزرگ اسلامی، جلد نهم ].*[https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://archive.org/details/abu-abdurahman-kurdi-f_barid_20180113_2000&ved=2ahUKEwj8n7bKlKyNAxVQV6QEHUsZNuQQFnoECB8QAQ&usg=AOvVaw3y1B1G0LURT-_R3i9lPASK سیر تاریخی مذاهب اهل سنت و جماعت، فریدون اسلام نیا، 1389. 793ص.]*[https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://samta.samt.ac.ir/product/13586/%25D8%25AC%25D9%2588%25D8%25A7%25D9%2585%25D8%25B9-%25D8%25AD%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25AB%25DB%258C-%25D8%25A7%25D9%2587%25D9%2584-%25D8%25B3%25D9%2586%25D8%25AA&ved=2ahUKEwiwlYu1lqyNAxWdTKQEHawnLo8QFnoECCAQAQ&usg=AOvVaw2Kv25mKQn4E4rfUxN-DZG7 جوامع حدیثی اهل سنت، مجید معارف، 1383. 252ص.]* [https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://fa.wikifeqh.ir/%25D8%25A7%25D9%2587%25D9%2584_%25D8%25AD%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25AB&ved=2ahUKEwjC-4me0oWNAxXnTKQEHSOsO6oQFnoECCUQAQ&usg=AOvVaw2oQEUkx_oHSZX2FW2r5xIe پایگاه ویکی فقه، اهل حدیث] [[رده:فرق _ و _ مذاهب_ اسلامی]]