اهل حق
اهل حق یا یارِسان به پیروان دین یاری گفته میشودکه بهطور عمده در دو کشور ایران و عراق زندگی میکنند. آیینی با باورهای رازورانه (باطنی) که تاریخ دقیق شکلگیری آن مشخص نیست، ولی پیروان آن به ازلی و ابدی بودن این آیین باور دارند. این دین در دورههای مختلف تاریخی مراحل مختلفی را پشت سر گذاشته است. اگرچه قدمت قدیمیترین متون مذهبی دین یاری تا سدهٔ چهارم هجری (دوره شاه خوشین) و قدمت برخی از نیایشگاههای آن به پیش از اسلام نیز میرسد، اما ساختار کنونی آن از سدهٔ نهم هجری و توسط سلطان سهاک بنیان نهاده شده است که این شخصیت در اعتقادات مردم یارسان بالاترین جایگاه را در نظام آیینی دارد اعتقادات نظری و برخی آداب و مناسک عملی در میان همگی جامعهٔ یارسان مشترک است، اما ممکن است بسته به اینکه سرسپردهٔ دین یاری در چه جغرافیایی زندگی کند، آداب و رسوم متفاوتی نیز در میان آنها وجود داشته باشد. دین یاری نشانههایی از تأثیر آموزههای ادیان مختلف را بر آموزههای عملی و برخی مبانی نظری خود نشان میدهد و شباهتهایی با دینهای دیگر همچون: مهرپرستی، مانویت، یهودیت، مسیحیتو شیعه… در این دین به چشم میخورد با این وجود دین یاری از اسلام، جدا است
پیشینه دین یارسیان مردم اهل حق با نامهای مختلفی شناخته میشوند. اگرچه در متون دینی بیش از هر نامی از نام یارسان و یاری استفاده شده و پیروان این دین نیز خود را با نام یار میشناسند، اما در مناطق مختلف نامهای مختلفی مانند اهل حق، کاکهای، صارلی، طایفه، طایفهسان،گوران، قلخانی، قزلباش، نیازی، اهل نیاز، اهل سر، سرطالبی، شاملو، خواجهوند، غلات، علیاللّهی و … از جانب غیریارسانیان بر روی آنها گذاشته شده است. بیشتر این نامها نه به خود دین، بلکه به پیروان آن اشاره دارد و برخی از آنها مانند شیطانپرست، خروسکشان یا چراغ سیندرن نامهایی مغرضانه و بعضاً حتی توهینآمیز محسوب میشوند. در آذربایجان ایران پیروان یارسان را گاه گوران و گاه شاملو مینامند. شاملوها مردمی بودند که توسط امیرتیمور از شام به آذربایجان کوچاندهشدند و در زمان صفویه به دین یارسان گرویدند. در آذربایجان همچنین مردم یارسان را قرهقویونلو، گورنلر (به معنای بینندگان) و در ارومیه ابدال بنی نیز مینامند. همچنین در افغانستان و نیز در ترکیه به پیروان یارسان قزلباش گفته میشود، چرا که پیروان یارسان در آن منطقه در جنبش قزلباشها شرکت کردند. در قزوین پیروان یارسان را کاکاوند(کاکهوند) و در مازندران خواجهوند مینامند، که نام دو ایل کُرد نیز هست. در زنجان پیروان یارسان را سر طالبی به معنای طالب اسرار و در خدابنده اووشار مینامند.برخی معتقدند استفاده از عنوان علیاللهی برای پیروان اهل حق اشتباه است و جریان علی اللهی در زمان علی بن ابیطالبتوسط عبدالله بن سبا تأسیس شد و پیروانش به الوهیت علی اعتقاد داشتند و این نام به سبب وجود بینش انسانخدایی در دین یارسان توسط اعراب و مسلمانان به پیروان یارسان به اشتباه اطلاق شده است.اما در برخی از منابع نیز، از علی اللهی به عنوان یکی از القاب اهل حق یاد شده. در عراق به پیروان یارسان کاکهای یا صارلی گفته میشد. صارلیها که گروهی از یارسانیان ساکن موصل هستند، از شهرزور به آنجا آمده و خان موصل از استرداد آنها جلوگیری کرده و آنها را صارلی یعنی از آن خود خطاب کرده است. علاوه بر این لفظ اهل حق نیز که توسط غیریارسانیان به پیروان این دین اطلاق میشود، در واقع از واژگان صوفیه است و به کسی اطلاق میشود که از مراحل شریعت و طریقت و معرفت گذر کرده و به بالاترین مرحلهٔ سلوک یعنی حقیقت رسیده است. در واقع اهل حق عنوانی است که صوفیه به یارسان داده و منظور از آن قرار داشتن پیروان یارسان در مرحلهٔ حقیقت است. بهطور کلی تمام این نامها به پیروان این دین اطلاق میشود و نام خود دین یارسان یا دین یاری است.
پراکندگی پیروان یارسیان به گفتهٔ دائرةالمعارف تشیع، گروهی دیگر خود را تابع مذهب شیعه اثنی عشری جعفری میدانند و معتقدند آئین حقیقت، دین نیست و مسلک اهل حق تابع مذهب اثنی عشری جعفری است.به گفتهٔ تحفه ناصری، پیروان اهل حق به نامهای مختلف اهل حق، یارسان، نصیری، اهل طایفه، علیاللهی و شیطانپرستمعروفاند.اما پیروان این آئین میگویند آنها یارسان یا اهل حق هستند و گروهی، به اشتباه آنان را علیاللهی یا شیطانپرست میخوانند.بر اساس نگاهی به تاریخ و فلسفه اهل حق یارسان نام بومی و ایرانی پیروان دین اهل حق یا همان علی اللهی است. پیروان کیش یارسان که فارس زبانان آنها را بیشتر به نام علیاللهی میشناسند بیشتر ساکن بخش باختری استان کرمانشاه ایرانهستند. کیش یارسان آمیزهای است از دینهای زرتشتی و بوداییو اسلام. آنها مانند بوداییان به وازایش باور دارند یعنی بر این باورند که ما پس از مرگ در پیکر دیگری دوباره زاییده میشویم. مناطق گوران و لرستان مرکز اصلی پیدایش آئین یارسان یا اهل حق است.
گسترش در دین پیشینه پیروان این مسلک در استان کرمانشاه با قومیت کرد و لک میباشد ولی اقلیتی را از بین اقوام آذری، فارسی زبانان و مردم لر تشکیل میدهند.جمعیت پیروان اهل حق در ایران در حدود یک و نیم میلیون برآورد میشود.
وضعیت یارسانیها در دوره جمهوری اسلامی دین یارسان از سوی جمهوری اسلامی به رسمیت شناخته نمیشود حقوق انسانی یارسانیها نیز به دلیل اهل کتابنبودن پایمال میشود.به گونهای که برخیشان به نشانه اعتراض به نقض حقوقشان خود را آتش زده و جان میبازند.
منابع مردانی، محمد، سیری کوتاه در مرام اهل حق صدیق صفیزاده، دانشنامه نامآوران یارسان مینورسکی، سه گفتار تحقیقی در آیین اهل حق تحفه ناصری در تاریخ و جغرافیای کردستان صفیزاده نورعلی الهی
صفیزاده
دائرةالمعارف تشیع
