معتزله
| فرق و مذاهب اسلامی | |
| اهل سنت | |
| معتزله | |
| اهل حدیث | |
| اشاعره | |
| ماتریدیه | |
| وهابیت | |
| اباضیه | |
| قدریه | |
| شیعه | |
| امامیه | |
| زیدیه | |
| اسماعیلیه | |
| ناووسیه | |
| غلات | |
| اهل حق | |
| دروزیه | |
| نصیریه | |
| شیخیه | |
| بابیت | |
| بهائیت | |
نویسنده: فاطمه دستیار
محتویات
تعريف
اعتزال بهمعنای کنارهگیری است و در تاریخ اسلام بر دو گروه اطلاق شدهاست. نخست، گروهی از صحابه که پس از خلافت امام علی علیهالسلام از همراهی یا مقابله با او در جنگها خودداری کردند، از جمله عبدالله بن عمر، محمد بن مسلمه، اسامه بن زید و سعد بن ابی وقاص. اینان بهسبب کنارهگیری از امام و امت، «معتزله» خوانده شدند.
کاربرد دوم این واژه به فرقهای کلامی بازمیگردد که بنیانگذارش واصل بن عطا (۸۰–۱۳۱ هـ.ق) بود. گفته شده واصل بهدلیل اختلاف نظر با حسن بصری از حلقه درس او کناره گرفت و این اقدام، منشأ نامگذاری فرقه معتزله شد.
برخی نیز دلیل این نام را کنارهگیری آنان از مذاهب رایج دانستهاند[۱].
معتزله با تأکید بر «عدل» و «توحید»، به «اصحاب عدل و توحید» معروف شدند و از آنان با عنوان «قدریه» نیز یاد شدهاست[۲].
پیدایش
نخستین جرقههای شکلگیری مکتب اعتزال، به کنارهگیری واصل بن عطا از حلقه درس حسن بصری بازمیگردد. بهنقل از شهرستانی، روزی در مجلس حسن بصری درباره حکم مرتکب کبیره پرسشی مطرح شد. گروهی چون خوارج (وعیدیه) او را کافر میدانستند و مرجئه بر این باور بودند که گناه به ایمان آسیب نمیزند. پیش از پاسخ حسن بصری، واصل بن عطا نظر خود را چنین بیان کرد: «مرتکب کبیره نه مؤمن است و نه کافر، بلکه در جایگاهی میان این دو قرار دارد». سپس از مجلس کناره گرفت و در کنار ستونی به شرح دیدگاه خود پرداخت. حسن بصری در واکنش گفت: «واصل از ما کناره گرفت»؛ از آن پس، او و پیروانش به «معتزله» شهرت یافتند[۳].
اشخاص مهم
- واصل بن عطا (۸۰–۱۳۱ هـ.ق): بنیانگذار مکتب اعتزال؛ نظریه «منزلة بین المنزلتین» را مطرح کرد و از مجلس حسن بصری کناره گرفت.
- عمرو بن عبید (۸۰–۱۴۳ هـ.ق): جانشین واصل و از نخستین نظریهپردازان اعتزالی؛ به تبیین و تثبیت آموزههای اعتزال پرداخت.
- ابوالهذیل علاف (۱۳۵–۲۳۵ هـ.ق): از متکلمان برجسته معتزله؛ در تنظیم نظام فکری این مکتب نقش کلیدی داشت.
- ابراهیم نظام (۱۶۰–۲۳۱ هـ.ق): متکلم و منتقد نوگرای معتزلی؛ با دیدگاههایی نو در زمینه الهیات و نقد فلسفی شناخته میشود
[۴].
سیر تاریخی
روابط با خلفا
معتزله در دورهٔ بنیامیه نفوذی نداشتند، اما در آغاز خلافت عباسیان، بهویژه در زمان مأمون، مورد حمایت قرار گرفتند. در این دوره، برخی خلفا مانند مأمون، معتصم و واثق خود را معتزلی میخواندند و نظریهٔ «خلق قرآن» را رسمی کردند. این دیدگاه موجب برخورد با مخالفان، از جمله احمد بن حنبل، شد.
با روی کار آمدن متوکل، که از مخالفان معتزله بود، حمایت دولتی پایان یافت، آثارشان سوزانده شد و فعالیتشان محدود گردید[۵].
سقوط و انزوا
ورود معتزله به دربار، آنان را به یک جریان سیاسی وابسته بدل کرد که با زوال حمایت خلفا، رو به افول گذاشت.
افزون بر این، مخالفت فقها، محدثان و شیعه با معتزله، چه از منظر علمی و چه اجتماعی، موجب کاهش اعتبار و نفوذ این مکتب شد[۶].
عقاید مهم
روش عقلگرایانه
معتزله با تکیه بر عقل، باور داشتند که اصول دین باید بر پایه استدلال عقلی پذیرفته شود، نه تعبد صرف. بهنظر آنها، نقل تنها زمانی پذیرفتنی است که با عقل هماهنگ باشد. این روش در واکنش به مناظره با زنادقه و دفاع عقلانی از دین پدید آمد و بهتدریج به ابزار استنباط دینی نیز بدل شد[۷].
اصول اندیشه
- توحید: انکار صفات زاید بر ذات خداوند؛ تمام صفات الهی عین ذات او هستند.
- عدل: خداوند عادل است و هرگز کار قبیح انجام نمیدهد. افعال خوب و بد ذاتاً چنیناند و عقل توان شناخت آنها را دارد.
- منزله بین المنزلتین: مرتکب گناه کبیره نه مؤمن است و نه کافر، بلکه در جایگاهی میان این دو قرار دارد.
- وعد و وعید: خداوند به وعدههای پاداش و کیفر خود وفادار است و گناهکار بیتوبه را نمیبخشد.
- امر به معروف و نهی از منکر: وظیفهای شرعی که باید با شرط تأثیر و در صورت لزوم با اقدام عملی اجرا شود[۸].
پراکندگی جمعیت
مکتب اعتزال در آغاز در بصره شکل گرفت و رشد یافت، اما در اواخر سده دوم هجری، با مهاجرت بشر بن معتمر به بغداد و تأسیس مدرسهای معتزلی در آنجا، این مکتب به پایتخت عباسیان نیز راه یافت. معتزله بغداد با تأثیرپذیری از آراء شیعه، در برخی اصول با معتزله بصره تفاوت داشتند و به شیعه نزدیکتر بودند[۹].
منابع تکمیلی
- معتزله: بررسی و تحقیق در بیان احوال، افکار و آثار معتزله، محمود یزدیمطلقفاضل، مشهد: نشر قاف، ۱۳۸۶، چاپ دوم.
- شیعه در برابر معتزله و اشاعره، هاشم معروف الحسنی، مترجم محمدصادق عارف، مشهد: آستان قدس رضوی، ۱۳۷۹، چاپ سوم.
پانویس
منابع
- آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی، رضا برنجکار، قم: نشر طه، 1387، فایل pdf.
- الملل و انحل، ابوالفتح محمد بن عبدالکریم شهرستانی، ترجمه افضلالدین صدرترکه اصفهانی، تصحیح سیدمحمدرضا جلالی نائینی، چاپخانه تابان، ۱۳۳۵، چاپ دوم.
- معتزله، دانشنامه اسلامی.
