امامیه

امامیه

حرم امام علی علیه‌السلام در شهر نجف کشور عراق
اطلاعات کلی
مؤسس	امام علی
سال تأسیس	11 قمری
گرایش	شیعه
گستره جغرافیایی	جهان اسلام
شهرهای مهم	نجف، قم، مشهد
زیارتگاه‌ها	حرم امام علی، بقیع،

امامیه یا شیعه دوازده‌امامی یا شیعه اثناعَشَری بزرگ‌ترین شاخه از مذهب شیعه است. به باور شیعیان امامی، رهبری جامعه پس از پیامبر بر عهده امام است و امام از سوی خدا تعیین می‌شود. شیعیان امامی بر پایه احادیثی چون حدیث غدیر، علی بن ابیطالب را جانشین پیامبر اسلام(ص) و نخستین امام می‌دانند، به دوازده امام اعتقاد دارند و بر این باورند که امام دوازدهم، مهدی، زنده است و در غیبت به سر می‌برد. زیدیه و اسماعیلیه، دو فرقه دیگر شیعه، به همه دوازده‌امام موردنظر شیعیان امامیه باور ندارند و همچنین شمار امامان را محدود به دوازده تن نمی‌دانند.

پیدایش

درباره تاریخ پیدایش شیعه، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد؛ از جمله از زمان حیات پیامبر اسلام(ص)، پس از ماجرای سقیفه، بعد از قتل عثمان و پس از ماجرای حکمیت به عنوان تاریخ پیدایش شیعه نام برده شده است. به‌باور سید محمدحسین طباطبایی، فیلسوف و مفسر قرن چهاردهم قمری، آغاز پیدایش شیعه که در ابتدا «شیعه علی» خوانده می‌شدند، از زمان حیات پیامبر اسلام بوده‌ است.

سیر تاریخی

تا چند قرن پس از پیدایش اسلام، واژه شیعه تنها درباره کسانی که به امامت الهی ائمه اعتقاد داشتند، به کار نمی‌رفت؛ بلکه به دوست‌داران اهل بیت یا کسانی که حضرت علی(ع) را بر عثمان مقدم می‌دانستند هم شیعه علی می‌گفتند. بیشتر اصحاب اهل بیت(ع)، جزو دو دسته اخیر بودند.

گفته‌اند که از زمان حضرت علی(ع) هم شیعه اعتقادی وجود داشته است؛ یعنی برخی از پیروان وی، معتقد بودند که او از سوی خداوند به امامت منصوب شده است. البته شمار این گروه بسیار اندک بود.

در دوره امام حسن(ع) و امام حسین(ع) هم با آنکه تعداد شیعیان امامی بیشتر شد، هنوز به اندازه‌ای نمی‌رسید که بتوان آنها را فرقه دینی نامید. در آن زمان اهل بیتْ شیعیان و دوستداران فراوانی داشتند، ولی برخی روایات شمار کسانی که برای اهلبیت منصب الهی قائل بودند، کمتر از پنجاه نفر هم می‌دانند.

از اواخر قرن سوم قمری، شیعه امامی از دیگر فرقه‌های شیعی متمایز شد. پس از شهادت امام حسن عسکری(ع)، گروهی از شیعیان که معتقد بودند زمین هیچ‌گاه بدون امام باقی نمی‌ماند، به وجود امام دوازدهم و غیبت او اعتقاد پیدا کردند. این گروه به شیعه امامی یا دوازده‌امامی شناخته شدند. از این زمان به تدریج، شمار این فرقه شیعه زیاد شد؛ به گونه‌ای که به گفته شیخ مفید، در زمان او یعنی سال ۳۷۳ق، تشیع دوازده امامی، بیشترین پیروان را در میان دیگر فرقه‌های شیعه داشته است.

دولت‌های مهم

فرق و مذاهب اسلامی

اهل سنت

معتزله

اهل حدیث

اشاعره

ماتریدیه

وهابیت

اباضیه

قدریه

شیعه

امامیه

زیدیه

اسماعیلیه

ناووسیه

غلات

اهل حق

دروزیه

نصیریه

شیخیه

بابیت

بهائیت

در جهان اسلام حکومت‌های شیعی بسیاری تشکیل شده است که حکومت‌های علویان طبرستان، آل بویه، فاطمیان، اسماعیلیه و صفویه از آن جمله‌اند. حکومت علویان را زیدیان تأسیس کردند، حکومت‌های فاطمیان و اسماعیلیهٔ الموت بر مذهب اسماعیلیه بودند؛ اما درخصوص آل بویه اختلاف‌نظر هست. برخی معتقدند آنها زیدی‌مذهب بوده‌اند، جمعی آنها را امامی می‌دانند و گروهی می‌گویند در آغاز زیدی مذهب بوده و سپس به مذهب امامیه رو آورده‌اند.

• الجایتو: سلطان محمد خدابنده مشهور به اولجایتو (حکومت ۷۰۳-۷۱۶ق) را نخستین حاکمی می‌دانند که امامیه را مذهب رسمی اعلام و تلاش کرد در سطح وسیعی آن را نشر دهد. البته وی به علت مخالفت‌های تشکیلات دولتی آن روز که بر مذهب اهل سنت بود، از این کار خود عقب‌نشینی کرد؛ اما همچنان شیعه باقی ماند..

• سربداران: از حکومت سربداران در سبزوار نیز به عنوان حکومتی شیعی یاد می‌شود. مذهب رهبران و حاکمان سربداران دقیقا معلوم نیست؛ اما مسلم است که رهبران مذهبی آنها صوفیانی بوده‌اند که گرایش‌های شیعی هم داشته‌اند. بااین‌همه خواجه علی مؤید آخرین حاکم سربداران امامیه را مذهب رسمی دولت خود اعلام کرد.

• صفویان: شاه اسماعیل حکومت صفویه را در سال ۹۰۷ق تأسیس و امامیه را مذهب رسمی ایران اعلام کرد او و شاهان دیگر صفوی با اقداماتی مانند دعوت از علمای شیعه برای مهاجرت به ایران، تاسیس مراکز و مدارس علمی شیعه در ایران و برگزاری مراسم عزاداری محرم، مذهب امامیه را در میان ایرانیان گسترش دادند و ایران را به کشوری کاملاً شیعی تبدیل کردند.

• جمهوری اسلامی ایران: جمهوری اسلامی ایران‌، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در ۲۲ بهمن سال ۱۳۵۷ به رهبری امام خمینی، در ایران تشکیل شد. این نظام سیاسی برپایه اصول مذهب و فقه شیعه دوازده‌امامی شکل گرفته است. ولایت فقیه مهم‌ترین رکن جمهوری اسلامی ایران است و بر همه قوای حکومتی نظارت دارد. برطبق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، قانون‌های این کشور در صورتی که با دین اسلام انطباق نداشته باشند، اعتبار ندارند.

اشخاص مهم

امامان دوزاده‌گانه امامیه، به ترتیب عبارتند از: علی بن ابیطالب؛ حسن بن علی؛ حسین بن علی؛ علی بن الحسین(امام سجاد)؛ محمد بن علی(امام باقر)؛ جعفر بن محمد(امام صادق)؛ موسی بن جعفر(امام کاظم)؛ علی بن موسی(امام رضا)؛ #محمد بن علی(امام جواد)؛ علی بن محمد(امام هادی)؛ حسن بن علی(امام عسکری)؛ حجة بن الحسن(امام مهدی)

به باور شیعیان دوازده‌امامی، امام دوازدهم، مهدی، زنده است و در غیبت کبرا به سر می‌برد و زمانی قیام خواهد کرد و عدالت را در زمین برقرار خواهد ساخت. شیخ مفید(۳۳۶یا۳۳۸-۴۱۳ق)، شیخ طوسی(۳۸۵-۴۶۰ق)، خواجه نصیر الدین طوسی(۵۹۷-۶۷۲ق) و علامه حلی(۶۴۸-۷۲۶ق) از برجسته‌ترین متکلمان امامیه هستند. شیخ طوسی، محقق حلی، علامه حلی، شهید اول، شهید ثانی، کاشف الغطاء، میرزای قمی و شیخ مرتضی انصاری هم از برجسته‌ترین فقیهان این مذهب هستند.

عقاید مهم

اصول اعتقادی شیعیان امامی پنج چیز است. آنها مانند دیگر مسلمانان، توحید، نبوت و معاد را اصول دین خود می‌دانند و افزون بر آن به دو اصل امامت و عدل اعتقاد دارند که آنها را از مذهب اهل سنت جدا می‌کند. به باور آنها، پس از پیامبر، لازم است شخصی به نام امام در جایگاه او قرار گیرد و مأموریت او را ادامه دهد. آنها تعیین امام را مانند تعیین پیامبر از سوی خدا می‌دانند و می‌گویند: خدا از طریق پیامبر امام را به مردم معرفی می‌کند. به اعتقاد امامیه، امامت صرفا یک رهبری اجتماعی و حتی دینی به معنای اجرای احکام اسلامی نیست، بلکه امامت رهبری امت اسلام در همه شئون حیات بشری اعم از اعتقادی، عملی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی است. از سوی دیگر امام یک شخص و یا یک شخصیت عادی نیست که مردم او را به میل خویش برگزینند، بلکه امام فردی معصوم از گناه و خطاست و رسالت سنگین استمرار راه نبوت را بر دوش دارد که بعد از رحلت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با امامت علی (علیه‌السّلام) شروع و تا قیامت استمرار خواهد داشت.

شیعیان دوازده‌امامی، برطبق روایاتی که از پیامبر اسلام(ص) نقل می‌کنند، معتقدند که او به فرمان خدا، امام علی را به عنوان جانشین خود و نخستین امام معرفی کرده است. آنها برپایه احادیثی چون حدیث لوح، به دوازده امام اعتقاد دارند. امامیه علاوه بر اینکه معتقد به امامت دوازده امام (علیهم‌السّلام) از طریق نص هستند، قائل به عصمت آنان مانند عصمت انبیاء می‌باشند. به همین جهت امامان نه‌تنها معصوم از گناه هستند، بلکه از خطا و اشتباه و سهو و نسیان نیز معصوم می‌باشند و برای اثبات این عصمت، هم به «نقل» و هم به «عقل» تمسک می‌جویند. ضمنا امامیه در رابطه با عصمت امامان قائلند که این عصمت مطلق است، یعنی امام هم قبل از امامت و هم بعد از امامت و هم در احکام دینی و جمیع امور باید معصوم باشد.

منابع اندیشه امامیه

شیعیان برای اندیشه‌های کلامی، فقهی، اخلاقی و... خود، به چهار منبع قرآن، روایات پیامبر و ائمه، عقل و اجماع استناد می‌کنند.

• قرآن

شیعیان امامی قرآن را نخستین و مهم‌ترین منبع آموزه‌های دینی و معارف می‌دانند. اهمیت قرآن نزد آنان به گونه‌ای است که اگر روایتی با آن در تضاد باشد، اعتبار نخواهد داشت.

• روایات پیامبر و ائمه

امامیه همچون دیگر مذاهب اسلامی سنت پیامبر اسلام(ص)، یعنی گفتار و رفتار او را حجت می‌داند. شیعیان امامی بر پایه احادیثی چون حدیث ثقلین و حدیث سفینه که به مراجعه به اهل بیت(ع) و پیروی از آنان امر کرده‌اند، روایات اهل بیت را هم از منابع اصلی اندیشه دینی خود می‌دانند. آنها اهتمام زیاد بر ثبت احادیث پیامبر و ائمه دوازده‌گانه خود داشته‌اند.

مهم‌ترین کتاب‌های روایی شیعه امامی، کافی، تهذیب الاحکام، استبصار و من لایحضر هستند که آنها را کتب اربعه یا اصول اربعه می‌نامند.دیگر جوامع حدیثی مشهور شیعه عبارت است از: الوافی، بحارالانوار، وسایل الشیعه، مستدرک، میزان الحکمه، جامع احادیث الشیعه، الحیاة و آثار الصادقین.

شیعیان هر حدیثی را معتبر نمی‌دانند. آنان ملاک‌هایی چون عدم مخالفت با قرآن، مورد اعتمادبودن راویان و تواتر را در اعتبار احادیث در نظر می‌گیرند و برای این کار از دانش‌هایی چون درایه و رجال بهره می‌برند.

• عقل

عقل جایگاه ویژه‌ای در مذهب امامیه دارد. شیعیان امامی برای اثبات اصول عقاید خود به عقل استناد می کنند. آنها همچنین عقل را از منابع احکام شرعی می‌دانند و برخی از قواعد فقهی و اصولی و احکام شرعی را با عقل اثبات می‌کنند.

• اجماع

اجماع از منابع چهارگانۀ استنباط احکام شرعی است و در دانش اصول فقه از جهات گوناگون مورد بحث قرار گرفته است. فقیهان امامی، برخلاف اهل سنت، اجماع را دلیلی مستقل در کنار قرآن و سنت و عقل، به شمار نمی‌آورند؛ بلکه آن را از آن رو که از نظر معصوم، خبر می‌دهد، معتبر می‌دانند.

پراکندگی جمعیت

آمار دقیقی از شمار شیعیان دوازده‌امامی جهان در دست نیست و آمار موجود، شیعیان زیدی و اسماعیلی را هم شامل می‌شود. در گزارش «انجمن دین و زندگی عمومی پیو»، تعداد شیعیان جهان، بین ۱۵۴ تا ۲۰۰ میلیون نفر تخمین زده شده‌ است که برابر با ۱۰ تا ۱۳ درصد مسلمانان جهان است؛ اما مترجم این گزارش، این آمار را غیرواقعی دانسته و جمعیت واقعی شیعیان را بیش از سیصد میلیون، یعنی ۱۹ درصد جمعیت مسلمانان جهان، برآورد کرده است.

بیشتر شیعیان، یعنی بین ۶۸ تا ۸۰ درصد آنان، در چهار کشور ایران، عراق، پاکستان و هند زندگی می‌کنند. در ایران ۶۶ تا ۷۰ میلیون شیعه زندگی می‌کنند که برابر با ۳۷ تا ۴۰ درصد کل شیعیان جهان است. هریک از کشورهای پاکستان، هند و عراق هم بیش از ۱۶ میلیون نفر شیعه دارند.

در چهار کشور ایران، آذربایجان، بحرین و عراق، شیعیان اکثر جمعیت کشور را تشکیل داده‌اند. در مناطقی چون خاورمیانه، شمال آفریقا، منطقه آسیا-اقیانوسیه، ترکیه، یمن، سوریه، عربستان سعودی، آمریکا و کانادا هم شیعه زندگی می‌کند.

منابع

• انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ترجمه محمود تقی‌زاده داوری، قم، انتشارات شیعه‌شناسی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
• انصاری، مرتضی، فرائد الأصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، چاپ نهم، ۱۴۲۸ق.
• جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران، علم، چاپ چهارم، ۱۳۹۰ش.
• چلونگر، محمدعلی و سیدمسعود شاهمرادی، دولت‌های شیعی در تاریخ، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۵ش.
• حیدرزاده، عباس، «در محضر مناجات شعبانیه»، فصلنامه علمی‌فرهنگی پیام، ش۱۰۶، ۱۳۹۰ش.
• رحمان‌ستایش، محمدکاظم، «تقلید ۱»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
• ربانی گلپایگانی، علی، درآمدی به شیعه‌شناسی، قم، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی، چاپ چهارم، ۱۳۹۲ش.
• رضایی، محمدجعفر، « پژوهشی در اسناد و نسخه های زیارت عاشورا»، علوم حدیث، ش۴۹، ۵۰، ۱۳۸۷ش.
• سید مرتضی، الفصول المختاره من العیون و المحاسن، قم، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
• فروغی،‌اصغر، کارکرد مراسم سوگواری عاشورا در رسمی شدن مذهب شیعه در زمان صفویه، مجله مشکوه، شماره ۸۱،‌ زمستان ۱۳۸۲
• فولادی، محمد، محمدجواد نوروزی، «جایگاه زیارت در آیین کاتولیک و مذهب شیعه؛ بررسی و مقایسه»، معرفت ادیان، ش۲۵، ۱۳۹۴ش.
• فیاض، عبدالله، پیدایش و گسترش تشیع، ترجمه سیدجواد خاتمی، سبزوار، انتشارات ابن یمین، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
• قمی، عباس، مفاتیح الجنان، قم، نشر اسوه.
• کاشفی، محمدرضا، کلام شیعه ماهیت، مختصات و منابع، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.
• گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ تشیع، قم، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران، چاپ سوم، ۱۳۸۹ش.
• طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
• طباطبایی، سیدمحمدحسین، شیعه در اسلام، قم، اسماعیلیان، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
• مجلسی، محمدباقر، زادالمعاد، قم، جلوه کمال، ۱۳۸۹ش.
• محرمی، غلامحسن، تاریخ تشیع از آغاز تا پایان غیبت صغری، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
• محلاتی، حیدر «بررسی تطبیقی دعای عرفه امام حسین و امام سجاد»، آیت بوستان، ش۱، ۱۳۹۵.
• محمدی ری شهری، محمد، دانشنامه امام مهدى« عجل الله فرجه» بر پايه قرآن، حديث و تاريخ‌، مترجم: مسعودى، عبدالهادى‌، ناشر: موسسه علمى فرهنگى دار الحديث، سازمان چاپ و نشر، قم، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، تهران، امیرکبیر، چاپ هجدهم، ۱۳۸۴ش.
• مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۹ش.
• مظاهری، محسن حسام، «عزاداری»، فرهنگ سوگ شیعی، تهران، خیمه، چاپ اول، ۱۳۹۵ش.
• مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، قم، انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۴۳۰ق.
• معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
• مکارم شیرازی، ناصر، دائرة المعارف فقه مقارن، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
• مهدوی راد، محمد علی و روح الله شهیدی، «سیر انتقال میراث مکتوب شیعه در آینه فهرست‌ها»، ش۴۴، ۱۳۸۶ش.
• مهدی‌پور، علی‌اکبر، «با دعای ندبه در پگاه جمعه»، موعود، ش۱۶، ۱۳۷۸ش.
• نجفی، نفیسه، «نگرشى موضوعى بر زیارت جامعه کبیره»، سفینه، ش۲۶، ۱۳۸۹ش.
• موسی‌پور، ابراهیم، «جشن‌های جهان اسلام»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵.
• مؤدب، رضا، تاریخ حدیث، قم، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.
• هاشمی اقدم، لعیا، «اسرارالعارفین با شرح دعای کمیل»، کتاب ماه دین، ش۱۲۰، ۲۱۱، ۱۲۲، ۱۳۸۶ش.
• یزدانی، عباس، «مروری بر رساله های عملیه(۲)»، کاوشی نو در فقه، ش۱۵و۱۶، ۱۳۷۷ش.
• هالم، هاینس، تشیع، ترجمه محمدتقی اکبری، قم، نشر ادیان، چاپ دوم، ۱۳۸۹ش