محمد بن ادریس شافعی

محمد بن ادریس شافعی، فقیه و اصولی نامدار مکی، از آنجا که مراحل تحصیل خود را در مکه، مدینه، یمن و عراق گذرانید به خوبی با مذاهب گوناگون فقهی عصر خود آشنا شد و اندیشه فقهی او حاصل برخورد تعالیم بومها و مکاتب گوناگون بود. او در فقه نظامی مدون و روشمند عرضه کرد که در کلیت با موازین سنتی اصحاب حدیث قابل انطباق بود و مبانی آن را در کتاب الرساله به تحریر در آورد و از این رهگذر به عنوان نویسنده نخستین اثر نسبتاً جامع در علم اصول شهرت یافت. شافعی چگونگی تمسک به ادله اعم از کتاب و سنت و اجماع و نیز کاربرد رأی را بازبینی اساسی کرد، به طوری که در مقایسه روش او با اصحاب اثر متقدم تفاوتهایی به ظاهر جزئی، ولی در عمل بسیار زیربنایی به چشم می خورد.

شافعی در استناد به کتاب، عمومات ظاهری قرآن کریم را قابل تمسک نمی شمرد و با طرح این اندیشه که سنت نبوی مفسر ظواهر کتاب است، در عمل تمسك به ظواهر كتاب را نسبت به احادیث محدود می کرد. تکیه بر حدیث به عنوان آیینه سنت و به تبع مفسر کتاب، در نظام فقهی شافعی به عنوان محوری اساسی به شمار میرود و این تکیه تا حدی است که با محدود کردن مراجعه مستقیم به کتاب، فقهی (حدیث مدار) را مطرح ساخته است.در برخورد با آثار صحابه و تابعین، شافعی با ارائه تعریفی مضیق از سنت، تنها احادیث مرفوع را نماینده سنت شمرده، و به شیوه فقیهان پیشین چون مالک و اوزاعی در تقليد صحابه و گاه ترجیح دادن اقوال منقول از آنان بر احادیث مرفوع تاخته، و سیره شیخین را نیز در این باب مستثنی ندانسته است . این برداشت شافعی از سنت و برخورد نظری او با آثار غیر مرفوع، در واقع نقطه عطفی مهم در بازگشت از اثرگرایی به معنای عام به پیروی از احادیث نبوی است که به عنوان گرایشی آشکار در محافل سنت گرای سده ۳ ق مشاهده می گردد. درباره اجماع نیز شافعی برپایه همان ویژگی غیر بومی بودن فقهش، تنها (اجماع تمامی امت) را به عنوان دلیلی شرعی قابل استناد دانسته، و گاه اجماع را در تخصیص حدیثی فقهی، یا منصرف کردن دلالت آن از مفهوم ظاهری به مفهوم«مؤول» حجت شمرده است.