وضعیت شبه جزیره عربستان

از دانشجویان انتظار می رود پس از مطالعه این فصل بتوانند:

1. موقعیت جغرافیایی، وضعیت آب و هوایی و شهرهای مهم عربستان را در دوران بعثت تشریح کنند.
2. اوضاع سیاسی- اجتماعی عربستان مقارن ظهور اسلام را توصیف کنند.
3. ادیان رایج در شبه جزیره عربستان و وضعیت پیروان آن را بیان نمایند.
4. علل عدم فتح شبه جزیره توسط امپراتوری های مجاور را نام ببرند.
5. علل ظهور اسلام در شبه جزیره عربستان را نام ببرند.

موقعیت جغرافیایی و وضعیت آب و هوایی

شبه جزیره عربستان در انتهای جنوب غربی قاره آسیا با حدود سه میلیون و دویست کیلومتر مربع مساحت در محل تلاقی سه قاره آسیا، آفریقا و اروپا قرار دارد. از طرف شرق به خلیج فارس و دریای عمان، از جنوب به اقیانوس هند، از غرب به دریای سرخ و از شمال به دره فرات و سرزمین های سوریه و اردن منتهی می شود.به غیر از کوههای کم ارتفاع و پست در نواحی جنوبی ، بیشتر از بیابان و صحرا با ریگ های روان پوشیده شده است که به هنگام وزش باد حرکت کرده و پیوسته وضع ظاهری صحرا را تغییر می دهند. به طور کلی آب و هوای شبه جزیره گرم و خشک است و هیچ رود دائمی در سراسر آن یافت نمی شود(رودهای فصلی و چاه).

اوضاع سیاسی و اجتماعی شبه جزیره

در شبه جزیره عربستان حاکمیت سیاسی واحد و متمرکزی وجود نداشت. وسعت جزیره، موقعیت جغرافیایی، آب وهوای گرم و خشک، دشواری رفت و آمد، کمی راه های کاروانی را می توان از عوامل موثر عدم تشکیل دولتی واحد به رهبری پیشوایی واحد دانست. آنان مجبور بودند تا در دسته های چند نفره به زندگی قبیله ای تن دهند. از این رو ساختار سیاسی جزیره العرب را می توان نوعی ملوک الطوایفی دانست.در راس قبیله شیخ قرار داشت. هر قبیله فرهنگ، آداب و حاکمیت مستقلی برای خودش داشت .به دلیل تعدد قبایل و کمبود منابع، شبه جزیره در آن زمان مستعد درگیری های مستمر بین قبیله ای بود.عرب های ساکن ناحیه هلالی و حاصل خیز این شبه جزیره دارای سازمان های سیاسی و اعتقادات دینی مشترک بودند.

شهرهای مهم شبه جزیره

• تهامه:باریکه ای از زمین های پست و شوره زار که به موازات حجاز سراسر غرب جزیره العرب در امتداد ساحل دریای سرخ کشیده شده .
• یمن:در بخش جنوبی شبه جزیره واقع است و در مقایسه با دیگر نواحی از آب فراوان تر و آبادانی برخوردار است. پیش از ظهور اسلام با شکسته شدن سد عظیم آن و تخریب شهر، از بین رفت و بسیاری از قبایل ساکن در آن به سایر نواحی شبه جزیره کوچ نمودند.
• حجاز: جدا کننده سرزمین تهامه از فلات نجد است. ارتفاعات پست شبه جزیره در این منطقه قرار دارد. شهرهای مکه، مدینه و طائف مهمترین شهرهای حجازند. میزان بارندگی نسبت به عربستان مرکزی و صحرایی بیشتر است.
• نجد: نجد فلات مرتفعی است از حجاز تا خلیج فارس. خواستگاه خاندان سعودی است که حاکمان فعلی عربستان هستند. میزان بارندگی آن بسیار کم است و بزرگترین صحراهای عربستان در این قسمت قرار دارد.
• عروض: شامل بخش شرقی شبه جزیره است که میان نجد، یمن و عراق قرار دارد.

ادیان رایج

مسیحیت

مسیحیت از جنوب و شمال به داخل شبه جزیره راه یافته بود و در مناطقی چون یمن، نجران و حیره پیروانی داشت.

یهود

یهود از قرن ها پیش به شبه جزیره نفوذ کرده بود و برخی از مناطق یهودی نشین پدید آمده بود که مهمترین آن یثرب بود. در میان برخی از قبایل عرب نیز پیروانی داشت.

آیین زرتشت

کیش زرتشتی، مانوی و مزدکی نیز در برخی از نواحی از جمله حجاز و مناطق نزدیک به ایران رونق داشت.

صائبین

مرکز صائبین در حران بود و آیین آنان تا روم، یونان ، بابل و دیگر نقاط جهان نفوذ کرده بود.

پرستش جنیان و فرشتگان

گروهی از مردم شبه جزیره جن و فرشتگان را پرستش می کردند در قرآن به این امر اشاره شده.

آیین حنیف و یکتاپرستی

یکتاپرستان یا حنیفیان افرادی بودند که از دین ابراهیم پیروی می کردند . برخی از افراد مکه از جمله پدر و اجداد پیامبر بر این آیین بودند.

بت پرستان

مذهب عمده قبایل عرب بت پرستی بود. شمار بت های عرب فراوان بود به حدی که در کعبه و اطراف آن سیصد و شصت بت نگهداری و پرستش می شد.

ستاره پرستان

گروهی از مردم اجرام آسمانی مانند خورشید و ماه و ستارگان را می پرستیدند و نیروهای آنان را در مقدرات و سرنوشت جهان و افراد دخیل می دانستند.برای مثال قبیله خزاعه و حمیر ستاره شعری را می پرستیدند.

امپراتوری های مجاور

کمی قبل از ظهور اسلام خاورمیانه به دو حوزه بزرگ سیاسی و فرهنگی (امپراتوری بیزانس و امپراتوری ساسانی) و دو حوزه مذهبی (مسیحیت و زرتشت) تقسیم می شد.

• امپراتوری ساسانی: منطقه عراق و ایران تا رود آمودریا
• امپراتوری بیزانس یا روم شرقی: اروپای جنوبی، منطقه بالکان، آناتولی، قسمت های شمالی سوریه و بخش هایی از بین النهرین، مصر و آفریقای شمالی

نقشه قلمرو ساسانیان

نقشه قلمرو روم شرقی(بیزانس)

برخی تفاوت ها

• در حالی که جهان امپراتوری ها عمدتا جهانی کشاورزی بود در این منطقه بیشتر زندگی چوپانی رواج داشت.
• در زمانی که در جهان امپراتوری زندگی شهرنشینی متداول بود شبه جزیره مهد چادرها و آبادی ها بود.
• در حالی که جهان امپراتوری ها معتقد به ادیان توحیدی بودند مردم این منطقه عمدتا مشرک بودند.
• در حالی که در جهان امپراتوری ها از نظر سیاسی سازمان یافته بودند این منطقه از نظر سیاسی در هم گسیخته و غیر متشکل بود.
• هیچ مانع طبیعی بین این منطقه و خاورمیانه نبود.
• هیچ سد و مانع جدی نژادی و جمعیتی و هیچ دیوار بزرگ یا مرز سیاسی که ارتباط این منطقه را از خاورمیانه قطع کند وجود نداشت.
• برخی از مردم شبه جزیره تدریجا به داخل خاورمیانه مهاجرت کردند و در مناطقی از جمله سوریه ساکن شدند.

سه عامل باعث افزایش ارتباط شبه جزیره با جهان خارج شد:

• مبلغانی که به تبلیغ ادیان توحیدی در این منطقه می پرداختند.
• بازرگانانی که پارچه ، جواهرات و موادخوراکی به این سرزمین می آوردند.
• نمایندگان امپراتوری ها که سعی داشتند از راه های دیپلماتیک و سیاسی امتیازهای تجاری را افزایش دهند، از همکیشان طرفدار حکومت خود حمایت کنند و منافع استراتژیک حکومت امپراتوری را تامین کنند.

بدین ترتیب تمدن امپراتوری ها ی خاورمیانه ای تدریجا و در سطحی اندک وارد شبه جزیره شد. تحولاتی که با ورود این امپراتوری ها در شبه جزیره اتفاق افتاده بود تا اواخر قرن ششم به حدی نبود که این منطقه را جذب تمدن فراگیر خاورمیانه کند و یا باعث به وجود آمدن تمدن جدید ی در این منطقه گردد. در امپراتوری بیزانس و ساسانیان بر سر کنترل یمن اختلاف وجود داشت و هر دو سعی می کردند که حوزه های نفوذ خود را در شرق شبه جزیره بیشتر کنند. (رغبت و تمایل)

علت عدم فتح توسط کشورها و امپراطوری های همسایه:

به دلیل وجود شرایط سخت طبیعیﻣﻬﺎﺟﻤﺎن و ﺟﻬﺎن ﮔﺸﺎﯾﺎن ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر در ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽ ﻫﺎ و ﺗﻬﺎﺟﻤﺎت خود این ناحیه را دور ﻣﯽ زدﻧد و ﺣﺘﯽ زﺣﻤﺖ ﻋﺒﻮر از آن را ﺑﻪ ﺧﻮد ﻧﻤﯽ دادﻧﺪ اﯾﻦ وﺿﻌﯿﺖ از ﺗﻬﺎﺟﻢ و ﺳﻠﻄﻪ ﻗﺪرت ﻫﺎي اﻃﺮاف ﺑﻪ ﺟﺰﯾﺮه اﻟﻌﺮب ﻣﯽﮐﺎﺳﺖ و ازسویی هم ﻣﺤﺪودﯾﺖ ﻋﻘﺐ اﻓﺘﺎدﮔﯽ و اﻧﺰواي ﺳﺎﮐﻨﺎﻧﺶ را ﺑﻪ دﻧﺒﺎل داﺷﺖ.

علت ظهور اسلام در شبه جزیره

• فقدان دولت مرکزی در جزیره العرب موانع و مشکلاتی را که معمولا حاکمیت های سیاسی برای نهضت های اصلاحی مخالف خود ایجاد می کنند، سلب می نمود.
• جامعه عرب از اتحاد عقیدتی برخوردار نبود تا عکس العمل واحد و قدرتمندی در مقابله با نهضت های اصلاحی از خود نشان دهد.
• واقع شدن در مرکز خاورمیانه که در خواستگاه ادیان بزرگ توحیدی قرار داشته.
• انحراف و تحریف ادیان گذشته.
• نزدیکی به تمدن های بزرگ آن دوران، تمدن هایی که پس از ضعف قدرت مرکزی در آنان آماده ی پذیرش آیینی جدید بودند.
• زندگی در شرایط سخت شبه جزیره موجب پیدایش ویژگی هایی چون تهور، سرعت جابجایی و انطباق با شرایط سخت، درگیری های تمام نشدنی و آماده باش دائمی اعضای قبیله را در پی داشت و از آن ها مردمی ساخته بود که همواره آماده جنگ و نزاع بودند و قدرت تهاجمی و دفاعی شان را تقویت می کرد.
• افراد در پناه قبیله خود می زیستند و جز سران قبیله کسی بر آنان تسلط نداشت. هر فرد که از ناحیه قبایل دیگر مورد تجاوز قرار می گرفت حمله به قبیله متجاوز امری طبیعی و پیامد قطعی آن حادثه بود. پس از انتشار اسلام تحت فشار قرار دادن افراد چون تحت حمایت قبایل خود بودند برای دست برداشتن از اسلام امری غیر ممکن بود و مسلمانان در پناه قبیله خود محفوظ می ماندند.
• نتیجه ارتباط گوناگون اعراب با تمدن های همجوار آگاهی و شناخت نسبت به مسایل این سرزمین ها و پی بردن به نقاط ضعف و قدرت آنها بود که مسلمانان را در تصرف این سرزمین ها و توسعه ی اسلام توانمند کرد.

چرا پیامبر(ص) در عربستان ظهور کرد؟

در ابتدا باید گفت اگر پیامبر(ص) در هر جای دیگری از جهان خاکی نیز ظهور می‌کرد، همین پرسش مطرح بود! اما شاید بتوان دلایلی را برای این امر محتمل دانست. 1.از آنجا که هدف اصلی پیامبر اسلام تثبیت و گسترش دین اسلام و در نهایت تشکیل یک حکومت اسلامی بود، چنین به نظر می‌رسید که این امر در منطقه‌ای که دور از سیطره قدرت‌های مطرح جهان آن روز باشد، امری میسرتر است. ضرورت تشکیل یک حکومت اسلامی به مانند آن نمونه کوچکی که در شهر مدینه توسط خود پیامبر اکرم(ص) به وجود آمد و همچنین برقراری عدالت اجتماعی و اجرای دستوارت الهی در سطح اجتماعی، در درون امپراتوری‌های بزرگی چون پارس، روم و چین، امری مشکل و پر هزینه بود. چنانچه بتوان گفت که سرزمین حجاز یک موقعیت تمدنی منحصر به فرد داشت، چون که در مرکز دایره‌ای قرار داشت که از هر سو تمدن‌های گذشته‌ی بشری آن را احاطه کرده بودند. در جنوب آن تمدن یمن، در شمال تمدن روم و فنیقیه، در شرق و شمال شرقی تمدن ایران و آشور و در غرب تمدن مصر باستان وجود داشتند. طبیعی است که چنین موقعیتی بستر خوبی برای رشد و گسترش اسلام گردد و خداوند حکیم پیامبر اسلام را در مرکز این دایره مبعوث کند، تا راه هدایت بشری سهل گردد. و از طرفی حمایت‌های قبیله‌ای و بحث شرافت انساب در بین مردمان آنجا، راه را برای پیامبر اکرم باز می‌نمود و در برخی برهه‌ها نیز راه گشا بود. 2.از سوی دیگر عمق شرک، بت پرستی و روحیه لجاجت در مردمان آن سرزمین به قدری بود که اگر دین به زبان دیگر فرود می‌آمد، پذیرا نمی‌شدند. زیرا از سنت‌های الهی چنین است که خداوند می‌فرماید: «ما هیچ پیامبری را، جز به زبان قومش، نفرستادیم تا [حقایق را] برای آنها آشکار سازد». از این رو اگر دین در سرزمینی دیگر فرود می‌آمد، و به زبانی غیر از عربی بر آنها نازل می‌شد، باز هم اشکال می‌کردند که چرا عربی نیست: «و اگر [این کتاب را] قرآنی غیر عربی گردانیده بودیم، قطعاً میگفتند: «چرا آیه‌های آن روشن بیان نشده؟ کتابی غیر عربی و [مخاطبِ آن] عرب زبان؟». و از پذیرش ایمان سر باز می‌زدند: «و اگر آن را بر برخی از غیر عربزبانان نازل می‌کردیم، و [پیامبر] آن را بر ایشان میخواند به آن ایمان نمیآوردند». البته نبود چنین روحیه‌ای در بین دیگر اقوام به شکل فضیلت شمرده شده است؛ امام صادق(ع) فرموده‌اند: «اگر این قرآن را بر عجم نازل می‌گشت، عرب بدان ایمان نمی‌آورد و حال آنکه آن را بر عرب نازل شد و عجم بدان ایمان آورد و این فضیلت عجم است».

موقعیت مکه

مکه در تمام ایام سال بخصوص در مراسم حج از سراسر شبه جزیره زائر و تاجر داشته و آنان پیام اسلام را به تمام نقاط منتشر می کردند. شهر مکه از بالاترین ضریب اهمیتی و اهمیت تجاری برخوردار بود چرا که در مسیر راه تجاری شمال به جنوب و بالعکس قرار داشت.در این سرزمین ناامن تنها یک منطقه از امنیت برخوردار بود و آن هم مکه و ناحیه اطرافش یعنی منطقه حرم بود.در آن دوران تمام قبایل به دلیل وجود بت ها و خانه کعبه حرمت آن را نگه می داشتند .

منابع

• درس هایی از تاریخ اسلام.تبریز:انتشارات دانشگاه تبریز،1364.
• لاپیدوس، ایرا.م. تمدن اسلام و عرب.ترجمه علی بختیاریزاده.تهران:انتشارات اطلاعات، 1381.
• محمدی، محمدیار“تاثیر موقعیت جغرافیایی شبه جزیره عربستان بر توسعه و گسترش اسلام“،چهارمین کنگره بین المللی جغرافیدانان جهان اسلام(27-25فروردین 1389)،مجموعه مقالات و سخنرانی های ارائه شده.زاهدان[1389].