اسماعیلیه

فرق و مذاهب اسلامی

اهل سنت

معتزله

اهل حدیث

اشاعره

ماتریدیه

وهابیت

اباضیه

قدریه

شیعه

امامیه

زیدیه

اسماعیلیه

ناووسیه

غلات

اهل حق

دروزیه

نصیریه

شیخیه

بابیت

بهائیت

نویسنده:فاطمه کریمی

تعریف

اسماعیلیه فرقه‌ای هستند که به امامت شش امام‌ اول شیعیان اثنی عشری معتقدند اما پس امام صادق علیه السلام بزرگ ترین فرزند او ، اسماعیل یا فرزند اسماعیل ،محمد ،را به امامت می پذیرند.به این ترتیب آنان به هفت امام معتقدند و همین مطلب اعتقاد مشترک در میان همه فرقه های اسماعیلیه است.برخی گروه های اسماعیلیه به امامان هفت گانه دیگری غیر از هفت امام مذکور قائل اند..

علت نام گذاری

به دلیل اینکه اسماعیلیه به هفت امام معتقد بودند ، یکی از ادله نامیده شدن اسماعیلیه به سبعه همین مطلب است . از دیگر ادله این نامگذاری اختلاف آنها با امامیه درمورد هفتمین امام است . عقاید دیگری نیز مانند هفت پیامبر اولوالعزم درمیان اسماعیلیان مطرح شده است که می تواند منشا این نامگذاری باشد. از دیگر نام های اسماعیلیه باطنیه است.مهم ترین ویژگی این گروه باطنی گری و تاویل آیات و احادیث و معارف و احکام اسلامی است.آنان معتقدند که متون دینی و معارف اسلامی دارای ظاهر و باطن است که باطن آن را امام می داند و فلسفه امامت ، تعلیم باطن دین و بیان معارف باطنی است.اسماعیلیه در جهت تاویل معارف اسلامی معمولا از آرای فیلسوفان یونان که در آن زمان سخت رواج یافته بود ، سود می‌جستند.به اعتقاد همه فرق اسلامی ، اسماعیلیان در تاویل دین افراط کردند ، حتی بسیاری از مسلمان ها آنها را به عنوان یکی از فرق و مذاهب اسلامی قبول ندارند..

پیدایش

شاید ریشه پیدایش اسماعیلیه در این نکته نهفته باشد که اسماعیل فرزند ارشد امام صادق علیه السلام ، مورد تکریم و احترام امام بود ؛ به همین دلیل برخی گمان میکردند که پس از امام صادق علیه السلام او به امامت خواهد رسید.اما اسماعیل در زمان حیات امام از دنیا رفت و امام ، شیعیان را بر مرگ پسر شاهد گرفت و جنازه او را در حضور شیعیان و به صورت علنی تشییع و تدفین کرد..

اشخاص مهم

پس از اینکه هشتمین امام ظاهر ، مستنصر بالله ، در سال ۴۸۷ق از دنیا رفت ، وزیر مقتدر او افضل به قصد موقعیت خویش ، نزار فرزند ارشد مستنصر و ولیعهد او را از خلافت محروم کرد و جوان ترین برادر او مستعلی را جایگزین وی ساخت.این کار باعث تفرقه در میان اسماعیلیه و انشعاب آنها به دو گروه نزاریه و مستعلیه شد..

دولت های مهم

سرگذشت نزاریه با حکومت الموت به رهبری حسن صباح پیوند خورده است.حسن صباح به قلعه های الموت دست یافت و حکومت اسماعیلیه نزار را در ایران مستقر کرد.دراین زمان دو حکومت اسماعیلیه وجود داشت ، یکی حکومت مستعلیه درمصر و شمال آفریقا و دیگری حکومت نزاریه در ایران یک مستقل از دیگری فعالیت می کرد.دعوت حکومت جدید اسماعیلی در ایران دعوت جدید و دعوت فاطمیان مصر دعوت قدیم نامیده میشد..

سیر تاریخی

روابط با خلفا

نهضت اسماعیلیه به عنوان نهضتی شیعی در مقابله و تضاد با دربار خلافت عباسی که به نوعی با برگزیدن مذهب تسنن، به عنوان مذهب رسمی جامعه ی اسلامی به حامیان شیعی خود پشت کرده بود، شکل گرفت. بدین ترتیب در آرمان مذهبی اسماعیلیان براندازی خلافت عباسی هدف اصلی محسوب می شد. آنان دوبار در طول تاریخ سیاسی خود و طی دوران فاطمیان و نزاریان موفق به تشکیل دولت های مستقل شدند. دولت نزاری که در سال 483 هجری و با فتح قلعه‌ی الموت توسط حسن صباح شکل گرفت و رهبران آن برای دو قرن و نیم بر صحنه ی تاریخ ایران و اسلام حکمرانی کردند، مانند اخلاف فاطمی خود سعی بسیاری برای نابودی خلافت عباسی و نیز حامیان ترک آنان، یعنی سلاطین سلجوقی که مدت مدیدی همزمان با نزاریان حاکمان ایران بودند، به کار بستند. آنان در تضاد با خلافت عباسی به نوعی میراث بران فاطمیان محسوب می شدند. ولی به زودی اسماعیلیان در پی قتل های گسترده ی پیروانشان که به دنبال تبلیغات خلفای عباسی و فتوای فقهای حامی آنان صورت گرفت، پی به این حقیقت بردند که رسیدن به این اهداف نه تنها برای آنان آسان نخواهد بود بلکه ناممکن می نماید..

سقوط و انزوا

جانشینان حسن صباح تا زمان حمله هلاکو به الموت در سال ۶۵۴ق به حکومت ادامه دادند.پس از این واقعه نزاریه در مناطق مختلف ایران و افغانستان و هند پاکستان پراکنده شدند و دوره دیگری از امامان مستور در این فرقه آغاز شد.ظاهرا تنها فرقه اسماعیلی که به استمرار امامت تا زمان حاضر معتقدند و هم اینک نیز دارای امام حاضر به نام کریم شاه حسینی ملقب به آقاخان رابع هستند ، همین گروه قاسمیه اند که به آقاخانیه شهرت دارند.اکنون این فرقه چند میلیونی در مناطق مختلفی از جهان به خصوص در شبه قاره هند حضور دارند..

انشعابات

پس از شهادت امام صادق علیه السلام در سال ۱۴۸ ه‌ق ، گروهی مرگ اسماعیل را در زمان امام صادق علیه السلام انکار کردند و او را امام غایب و امام قائم دانستند و مراسم تشییع جناز اسماعیل از طرف پدر را برای حفظ جان او تفسیر کردند.نوبختی این گروه را اسماعیلیه خالصه می‌نامد.گروه دیکری مرگ او را پذیرفته و فرزندش محمد را امام میدانستند که مبارکیه نام دارند.آنها پس از مدتی به دو فرقه منشعب شدند ، برخی مرگ محمد را پذیرفته و سلسله ائمه را در فرزندان او ادامه دادند و برخی هم منکر مرگ او بودند و او را امام قائم می پنداشتند.اینان قرامطه نامیده شده اند..

فاطمیان نیز یکی از گروه های اسماعیلیه اند که امامت را در فرزندان محمد بن اسماعیل جاری میدانند.آنها امامان را به دو قسم ظاهر و مستور تقسیم میکنند که پس از هفت امام نخست ، نوبت به مامان مستور می رسد که به طور مخفیانه مردم را به آیین اسماعیلی دعوت میکردند.آخرین امام در سلسله امان مستور المهدی بالله است که امامت خود را آشکار کرد و دوره امامان ظاهر فرارسید.المهدی حکومت فاطمیان را در مغرب تاسیس کرد.. پس از مرگ هشتمین امام ظاهر ، مستصر بالله ، وزیر مقتدرش ، فرزند ارشدش ، نزار را از خلافت محروم و مستعلی برادرش را جایگزین نمود و این موجب تفرقه در اسماعیلیه و پیدایش دو گروه نزاریه و مستعلیه شد.فرقه مستعلیه خود بعدا به فرقه های حافظیه و طیبیه انشعاب پیدا کرد و باز طیبیه به دو شاخه داوودیه و سلیمانیه تقسیم شد..

عقاید مهم

خداوند

به جهت اتهام کفری که به خاطر باور اسماعیلیان به قدمای سبعه به آنان زده می‌شد، آنان هرگونه صفت از خداوند را انکار کرده‌اند. در این راستا هرگونه حد و تعریف و صفت، صورت، ماهیت و حتی وجود را به این مفهوم که یک صفت باشد از خداوند نفی می‌کنند. آنان بر خلاف اخوان الصفا که وجود موجودات را از طریق فیض می‌دانستند، در آفرینش موجودات معتقد به ابداع بودند.

نبوت

به اعتقاد اسماعیلیان بر روی زمین، یک ناطق وجود دارد که او پیامبری دارای شریعت است.هر ناطقی، یک وصی دارد که او امامی است که وارث بلافصل آن پیامبر است و بنیاد و اساس امامت و نخستین امام هر عصر است. او امین راز نبوت بوده و موظف به تاویل است. علاوه بر این، یک امام نیز وجود دارد که وارث امام اساس است. وظیفه او، تعادل میان ظاهر و باطن است.

پیامبران اولوالعزم: اسماعیلیان تعداد پیامبران اولوالعزم را شش نفر دانسته و برای هر نبی یک وصی (امام) قائلند. پیامبران ناطق یا اولوالعزم در نظر آنان، آدم، نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد(ص) هستند و هر یک دارای وصی‌ای هستند..

خاتمیت

اسماعیلیان، مانند سایر شیعیان، به خاتمیت در پیامبری اعتقاد دارند.

امامت

اسماعیلیان معتقدند هفتمین امام دور ششم، محمد بن اسماعیل است که مخفی شده است. او زمانی که ظهور کند، ناطق هفتم یا مهدی یا قائم خواهد بود و تنها در دوره اوست که دو مرتبه ناطق و اساس با هم یکی می‌شوند. او در واپسین دور جهان، حقایق عالم هستی را آشکار می‌سازد و عدل و داد را در جهان حکمفرما می‌کند و پس از دور او عالم جسمانی به پایان می‌رسد. در این دوره، حسن بن علی(ع)،‌ محمد بن حنفیه و موسی بن جعفر(ع)،‌ امام مستودع هستند..

پراکندگی جمعیت

این گروه بیشتر در شبه قاره هند و کشور پاکستان پراکنده هستند.

منابع

.آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی ، رضا برنجکار ، قم : نشر طه ، ۱۳۸۷ ، فایل pdf

.اسماعیلیه ، مهدی محقق ، نشر ماه ، ۱۳۸۹ ، چاپ دوم

.اسماعیلیه ، دانشنامه اسلامی