تعریف نفس

نفس در قرآن کریم

برای نفس در قرآن کریم، معانی مختلفی بیان شده است:

1. جان یا حیات حیوانی:

• ما کان لنفس ان تموت الا باذن الله (برای نفس چیزی نیست مگر آنکه بمیرد با اذن پروردگارـ سوره آل عمران ـ آیه ۱۴۵)
• کل نفس ذائقه الموت (هر نفسی مرگ را خواهد چشید ـ سوره انبیا ـ آیه ۳۴).

در این دو آیه نفس هم‌ردیف جان است که پایان و غایت آن مرگ است.

2. روان یا نفس انسانی:

• «و ذکر به ان تبسل نفس بما کسبت (و پند بده به آن نفس، آنچه کسب کند، بدان گرفتار می‌شودـ سوره انعام ـ آیه ۷۰)

در این مورد نفس همان مجموعه‌ی حالات روانی می‌باشد که خاصیت ادراکی، انفعالی،افعالی دارد و بر مبنای این سه خصوصیت خود را می‌سازد و شخصیت خود را شکل می‌دهد.

3. شخصیت شکل یافته و متعادل:

• لا یکلف نفس الا وسعها (خدا هرکس را به اندازه تواناییش تکلیف می‌دهد ـ سوره بقره ـ آیه ۲۳۳)

در این مرتبه نفسی مطرح است که خود را به مر تبه ای از کمال رسانده است.

4. وجدان نفسانی یا خود آگاهی:

• کل نفس ذائقه الموت و نبلوکم بالشر و الخیر فتنه والینا ترجعون (هر نفسی در عالم رنج و سختی مرگ را می‌چشد و درسیر زندگی با خوبی و بدی آزمایش می‌شود و به سوی ما بازگشت می‌کند ـ سوره انبیا ـ آیه ۳۵)
• علمت نفس ما قدمت و اخرت (هر نفسی می‌داند آنچه را که از پیش فرستاده شده است و آنچه را که از پس خواهد آمد ـ سوره انفطار آ آیه ۵)

در این آیه هم نفس به معنای جان آمده است و هم به معنای عامل وجدان و شعور که نتیجتا منش انسانی را بیان می‌کند.

5. اصل ثابت انسانی و خودآگاهی:

• و نفس و ما سویها فالهمها فجورها و تقویها (قسم به نفس و آنکه او را متعادل و متکامل آفرید و در او بدکاری و پرهیزکاری الهام کرد ـ سوره شمس ـ آیه ۷ و ۸)

این آیه ناظر به روان انسان است که می‌تواند در مسیر ظهور و فعلیت فطرت حرکت کرده و الهام گیرد و متکامل شود و یا به بدکاری روی آورد.

6. نفس حیوانی یا نفس تعالی نیافته:

• ما ابری نفسی ان النفس لاماره بالسوء الا ما رحم ربی ان ربی غفور رحیم (نفسم را تبرئه نمی‌کنم که نفس امر به بدی می‌کند مگر خدا بر من رحمت آورد بدرستی که پروردگار من آمرزنده و مهربان است ـ سوره یوسف ـ آیه ۵۳)

با توجه به چند معنایی از معانی نفس که در قرآن کریم آمده است، می‌توان چنین برداشت کرد که نفس انسان از سویی با فطرت و ذات خویش در ارتباط است و از سویی دیگر با طبیعت پیرامون یا محیط و مکتسبات آن و بدین ترتیب نفس شکل می‌گیرد.

دیدگاه ابن سینا

ابن سینا نفس را به معنای وسیع مبدأ و حرکت در نظر گرفته است و همه‌ی کائنات را واجد این موهبت می‌داند.